Verzilting geeft steeds meer druk op de groei van gewassen in kustgebieden. Zout speelt op deze manier een grote rol in de bedrijfsvoering van akkerbouwers op enkele kilometers afstand van de zee. Zo ook bij Gerlof Bergmans, akkerbouwer in Wijnaldum (Friesland).
Verzilting is een proces waarbij het zoutgehalte in de bodem steeds meer toeneemt. Dit kan ontstaan door een stroom van zout zeewater, dat onder de dijk door via het grondwater naar boven komt. Het water in de sloten en onder de percelen gaat dan bestaan uit kwelwater, wat de groei van gewassen onder druk zet.
“Verzilting is een onzichtbaar proces”, vertelt Gerlof Bergmans, van Akkerbouwbedrijf Bergmans in Wijnaldum. “Maar in droge perioden heeft het grote gevolgen voor de groei van gewassen. In het begin zie je enkel de droogteschade die je ook op andere percelen ziet, bestaande uit verkleuring en stilstaande planten. Ondertussen kruipt onder de grond zout water omhoog door capillaire werking en bindt aan de wortels van je gewassen. Na regenval worden de gevolgen van verzilting beter zichtbaar. Het zout is dan nog gebonden aan de wortels en dit heeft tijd nodig om te herstellen. Planten kunnen hierdoor minder goed water opnemen en het herstel na een droge periode duurt dan langer dan verwacht.”
Verzilting en uien
Verzilting heeft met name gevolgen voor uien, omdat dit gewas sterk afhankelijk is van groeiweken. In droge perioden stagneert de groei. “Waar een ui normaal gesproken twee weken nodig heeft om te herstellen na een periode van droogte en de groei te herpakken, duurt het bij verzilting soms twee keer zo lang”, laat Bergmans weten. Hierdoor gaat de kwaliteit van uien achteruit: Er vindt minder bolvorming plaats en de ontwikkeling van de rokken is suboptimaal. “Voor velen is het moeilijk in te zien dat de oorzaak van een vermindering in opbrengst bij verzilting kan liggen, omdat de zichtbare gevolgen zich pas op lange termijn vertonen. De ene keer mis je vijf procent en de andere keer tien procent van je opbrengst. Een teler relateert dit dan snel aan andere oorzaken.
Echter, de impact op het bedrijfsresultaat is groot door de continue aanwezigheid van verzilting. Afgelopen seizoen lag de opbrengst van een zouter perceel met uien op 31 ton per hectare, een stuk lager dan de opbrengsten in de regio. Dat is zonde als je ziet dat 95 procent van de uien mooi opkomt in het begin van het groeiseizoen en de onkruidbestrijding goed doorstaat.”
Uitdagende grond
In de jaren tachtig werden de landbouwpercelen in Noord-Friesland vergroot en geëgaliseerd. Met behulp van intensieve drainage en het vergroten van drooglegging werd verzilting aangepakt. Het zoute water dat omhoog kroop, werd afgevoerd via de drains. Hierdoor was er weer goed te telen in dit gebied, maar in de jaren negentig kwam hier verandering in. Er werd besloten om op grote schaal gas en zout te winnen uit de Noord-Friese bodem. Deze combinatie zorgde ervoor dat de bodem tot veertig centimeter daalde. Het waterpeil daalde niet mee, waardoor de drooglegging fors verslechterde. Ook werd de afstand tussen de wortels van de gewassen en de zoutspiegel hierdoor kleiner. Op sommige plekken ligt het maaiveld van Bergmans slechts op veertig centimeter afstand van de zoutwaterlens in de bodem.
Zout kruipt naar de wortels toe
“Dit is een groot probleem. Zout kruipt hierdoor veel gemakkelijker naar de wortels van je gewassen toe”, aldus Bergmans. “We zitten hier sowieso op uitdagende grond, dat voor een groot deel bestaat uit zware zavel. Daarnaast heeft verzilting heeft negatieve effecten op de bodemstructuur, wat bewerkingen nog moeilijker maakt.” Sinds 2014 loopt er een project over gebiedsontwikkeling in het teeltgebied van Bergmans. Hierin werd de schade veroorzaakt door de gas- en zoutwinning deels aangepakt. Dit project richt zich met name op de waterhuishouding, maar voor verzilting zijn er nagenoeg geen maatregelen genomen volgens de akkerbouwer.
“In de jaren tachtig werd diepere drainage toegepast. Dit zou een oplossing kunnen zijn. De drainagebuizen verlagen dan de zoutwaterlens en voeren zout water af, waardoor dit zoute water minder snel bij de wortels komt. Deze maatregel vereist dat het waterpeil wordt verlaagd. Echter, dit wordt tegenwoordig niet meer ondersteund door overheden, aangezien een dalende waterspiegel de biodiversiteit vermindert. Ecologie en watersystemen staan op dit moment hoger op de politieke agenda, terwijl verzilting de komende jaren een steeds grotere rol zal gaan spelen. Een zoute bodem oefent direct invloed uit op de voedselvoorziening, dat begrijpen veel mensen niet.”
Verzilting is nergens hetzelfde
Theoretisch gezien kunnen er meerdere maatregelen worden genomen tegen verzilting. In de praktijk zijn deze oplossingen niet altijd makkelijk toe te passen. Dit komt met name door de verschillende grondsoorten in kustgebieden. Bergmans woont hemelsbreed gezien drie kilometer af van de Waddenzee. De bodem dichterbij de dijk lijkt juist minder druk te ervaren door verzilting. Daar ligt een dunne laag van zoet water oppervlakkig in de bodem. Deze zoetwaterlens oefent druk uit op het zoute water, dat van onderen komt. Hierdoor blijft zout water lager in de bodem en is er een zoetwaterbuffer aanwezig in drogere perioden. In deze gebieden kan antiverziltingsdrainage een oplossing zijn. De zoetwaterhuishouding van een perceel blijft dan zo groot mogelijk, terwijl het zoute water wordt afgevoerd.
“Bij mijn percelen waar nu schade door verzilting zichtbaar is, is dat helaas geen oplossing door de hoge kweldruk. Als alternatief zou ik dan continu het perceel met zoet water moeten irrigeren. Echter, zoet water is slecht beschikbaar in dit gebied, want de aanliggende sloten hebben brak water. Er wordt nu onderzoek gedaan naar de mogelijkheid om zoet water uit de winter ondergronds op te slaan, zodat dit in de zomer gebruikt kan worden voor irrigatie. Om verzilting tegen te gaan praat je over grote volumes en het lijkt mij een uitdaging om dit praktisch mogelijk en betaalbaar te maken.” Tot slot is een andere oplossing het verhogen van het maaiveld. De afstand tussen de gewassen en de zoutspiegel wordt dan vergroot. Een kostbare oplossing, maar de mogelijkheid is er. “In principe zou dit het meest zuivere schadeherstel zijn van de bodemdaling”, meent Bergmans.
Teelt van andere gewassen
Ook kan er worden gekozen om over te stappen op de teelt van andere gewassen, zoals zeewier, die beter gedijen onder zoute omstandigheden. Dit ziet Bergmans niet zitten, omdat deze gewassen nog onvoldoende afzetmogelijkheden hebben. Daarom kiest hij ervoor om in zijn bouwplan rekening te houden met verzilting. Hij teelt op honderd hectare landbouwgrond veertig hectare pootgoedaardappelen, veertig hectare granen, veertien hectare bieten en zes hectare uien. Daarbij kiest hij ervoor om gewassen, die beter gedijen onder zoute omstandigheden, te plaatsen op zoutere percelen. “Uien hebben veel moeite met zout. Andere gewassen, zoals suikerbieten, ontwikkelen zich beter op een zoute bodem. Aardappelen zitten er tussenin. Tot nu toe groeien ze nog redelijk goed op een zoute bodem.”
Meer zout in de toekomst?
Verzilting lijkt steeds meer aandacht te krijgen in de media. Toch is dit geen nieuw proces. “Voor de vorige ruilverkaveling werd er al rekening gehouden met verzilting”, vertelt Bergmans. “Telers wisten precies waar de bodem zoet of zout was, omdat dit invloed had op de groei van hun gewassen. Verzilting neemt maar voor een klein deel toe door externe oorzaken, zoals een stijging van de zeespiegel, inklinken van de bodem en klimaatverandering.
Menselijk ingrijpen in een gebied geeft direct desastreuse gevolgen. In regio’s waar verzilting een risico is, zou dit niet toegestaan mogen worden. Denk hierbij aan delfstofwinning, maar ook het inlaten van zout water binnendijks. Het is frustrerend dat het herstel uit de vorige eeuw teniet is gedaan door delfstofwinning. Het geld is uit de bodem en de schade blijft achter. Helaas leert men hier niet van. In het oosten van Friesland staan nieuwe gasboringen op het programma. Dit zal wederom opnieuw voor bodemdaling kunnen gaan zorgen en dit verergert verzilting. Ik zag laatst een afbeelding van het noorden van Nederland in 2050 voorbij komen, waarbij de volledige noordelijke provincie rood gekleurd was door verzilting.”
De oplossing op bestuurlijk niveau
De oplossing zit volgens de akkerbouwer op bestuurlijk niveau. “Het Nederlandse beleid kan maatregelen opstellen voor de lange termijn om verzilting tegen te gaan. Ook zou er budget vrij moeten komen om herstelwerkzaamheden mogelijk te kunnen maken. Het watersysteem moet naar mijn mening anders worden ingericht. Het overvloed aan zoet water in de winter moet worden benut. We moeten meer opslaan in meren of ondergronds water, zodat we dit in de zomer beschikbaar kunnen maken in verzilte gebieden. Daarmee kunnen de telers hoogwaardige producten blijven telen tegen redelijke prijzen.”
Project ‘Boeren meten water’
Bergmans doet sinds november 2018 mee aan het project ‘Boeren Meten Water’. In dit project worden akkerbouwers geïnformeerd over de hydrologie (waterstromen) in de bodem en de invloed van zout hierop. Er wordt gebruik gemaakt van meetapparatuur en kennis, geleverd door Acacia Water, zoals AquaPins. Dit zijn pinnen in de grond, die continu het zoutgehalte van het grondwater en bodemvocht meten. Ook wordt er gebruik gemaakt van AquaMobile, een handheld om inzicht te krijgen in het oppervlakte- en drainwater.
Zo is Bergmans te weten gekomen, dat de EC (elektrische geleidbaarheid) in zijn bodem hoog is en veel aandacht vraagt. Ook is het slootwater vaak brak. Met een EC van meer dan vijf werkt beregenen namelijk averechts. Deze kennis kan hij meenemen in zijn bedrijfsvoering.
Ontvang de Akkerbouwkrant gratis thuis op de mat
Dit, en vele andere verhalen recht uit het veld, lees je in de Akkerbouwkrant. Wil je ook de mooiste artikelen en reportages thuis op de mat?
De Akkerbouwkrant verschijnt zes keer per jaar met elke uitgave een verdiepend thema. De Akkerbouwkrant is semi-redactioneel en brengt positieve artikelen uit de markt. Met diverse reportages en praktijkervaringen komt de akkerbouwer aan het woord.
Klik hiernaast of ga naar akkerbouwbedrijf.nl/abonneren voor alle mogelijkheden.
Tekst: Kim Sjoers
Beeld: Persbureau Noordoost, Alex J. de Haan en Kim Sjoers
