Klimaatverandering dwingt boeren van crisis- naar risicomanagement

Een greep uit de krantenkoppen van deze zomer: ‘Storm en regen funest voor de graanoogst’, ‘Droogte bedreigt aardappelen en uien’, ‘Zandgronden steeds droger’ en ‘Neerslagtekort nadert dat van recorddroge jaar 1976.’ Stuk voor stuk koppen die leiden tot zorgen voor de landbouwsector. Echter, klimaatverandering biedt ook kansen voor de Nederlandse akkerbouw.

Terwijl Zuid-Europa steeds warmer wordt, wat we onder andere merkten toen we de veertig graden aantikten, verschuift de productie naar het noorden. Het groeiseizoen in Nederland wordt anders, waardoor meer en andere gewassen mogelijk zijn. Deze gewassen kunnen een hogere opbrengst hebben per hectare. Dat kan de productie van eiwitten van Nederlandse bodem vergroten, wat weer bijdraagt bij aan de vraag naar meer plantaardige eiwitten. Daarnaast biedt de trend van lokaal geproduceerd voedsel een kans voor boeren.

Hevige neerslag

Natuurlijk zijn er ook uitdagingen. Hevige neerslag kan schade veroorzaken, net als neerslagtekort dat tot watertekorten en sproeiverboden leidt. Bij temperatuurstijging hebben plaagdieren meer kans om te overleven, en ziektes floreren in een natter klimaat. Verzilting, veroorzaakt door een combinatie van droogte in kustgebieden en zeespiegelstijging, heeft een negatief effect op veel gewassen. Het is dan ook essentieel om te investeren in een robuust watersysteem en samen te werken met overheden en waterschappen.

Klimaatverandering zorgt ook voor een verschuiving van seizoenen. Dat kan zowel positief als negatief uitpakken. Er is nog veel dat we niet weten. Bijvoorbeeld, de precieze veranderingen die optreden in de samenstelling van gewassen zijn nog onbekend. Een belangrijke stap vooruit is het herkennen en benutten van kansen, zoals het telen van gewassen die zijn veredeld om te groeien met behulp van zilt water of die resistenter zijn tegen ziektes.

Hoe bereid ik mijn bedrijf voor?

Toch blijft de fundamentele vraag voor agrarische ondernemers: hoe bereid ik mijn bedrijf voor op de effecten van klimaatverandering, rekening houdend met mijn bodem en gewas? Gesprekken met ondernemers laten zien dat de urgentie vaak nog niet wordt gevoeld. Het is dan ook cruciaal dat ondernemers de risico’s en kansen van klimaatverandering serieus nemen. Want een ding is zeker: De kans op droogte is de afgelopen decennia sterk toegenomen. Het neerslagtekort werd dit jaar bijna zo groot als in 1976, het jaar dat bekend staat als het droogste ooit in Nederland. Om structurele uitdagingen het hoofd te bieden moeten boeren en tuinders stoppen met crisisdenken als reactie op extreem weer, en inzetten op risicomanagement.

Agrarische ondernemers handelen nog te vaak vanuit crisisdenken en kortetermijnvisies als reactie op extreme weersomstandigheden. Crisisdenken leidt tot flexibele eenmalige kortetermijnoplossingen op eigen terrein, zoals water uit de omringende sloten gebruiken voor gewasbesproeiing, maar niet tot een aanpak die op langere termijn de bedrijfsvoering beschermt.

Impact extreme weersomstandigheden

Om de impact van extreme weersomstandigheden op de bedrijfsvoering op te vangen moeten boeren en tuinders handelen met een langetermijnvisie vanuit risicomanagement. Zo versterken ze de positie van de onderneming, de keten en het gebied. Een oplossing op eigen terrein kan op korte termijn de crisis oplossen, maar samenwerken met buren brengt balans tussen wat de een over heeft en de ander tekort komt.

De effecten van klimaatverandering houden niet op bij de erfscheiding, dus samenwerking is cruciaal. Door klimaatverandering zien we effecten zoals vernatting, verdroging, verzilting van de grond en bijvoorbeeld het verschuiven van seizoenen. Door vooraf in te spelen op de effecten die komen, zoals waterberging bij extreme, lange droogte, bereiden ondernemers zich voor. Samenwerkingen als het deltaprogramma Zoetwater kunnen een belangrijke rol spelen.

Klimaatadaptatie en risicomanagement

Het vraagstuk over klimaatadaptatie en risicomanagement is dan ook groot voor alle plantaardige land- en tuinbouwsectoren zoals akkerbouw, fruitteelt, groententeelt, bloembollenteelt. In januari 2020 is het Actieprogramma klimaatadaptatie landbouw gepresenteerd. Daarin staat dat in 2030 alle ondernemers in de land- en tuinbouw duurzaam en effectief om moeten kunnen gaan met klimaatveranderingen. Het actieprogramma richt zich op vijf onderwerpen: watersysteem, bodemsysteem, gewassen en teeltsystemen, veehouderij en extra ondersteuning. Die ondersteuning richt zich op regionale aanpak, kennis en innovatie, en risicomanagement. Op gebiedsniveau is samenwerking tussen agrariërs, waterschappen en provincies van groot belang.

Rapporten zoals die van Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) melden dat de zwaarste zomerbuien extremer worden en de kans op valwinden toeneemt. Ook de kans op droge lentes en zomers wordt steeds groter. Ons klimaat wordt Zuid-Europees. De uitspraak “vroeger hadden we ook wel eens een droge zomer” gaat niet meer op! Alarmbellen moeten rinkelen. De verdamping neemt gemiddeld met enkele procenten toe rond 2050 en de zeespiegel zal rond 2100 met 1,2 meter zijn gestegen voor de Nederlandse kust.

Plagen en gewasopbrengsten

Door de veranderingen zal derving van gewasopbrengsten plaatsvinden. Een verschuiving van het groeiseizoen beïnvloed de gewassen. Plagen zullen meer voorkomen door de mismatch in de voedselketen en/of de hoge luchtvochtigheid doordat het natter wordt. Verdroging in kustgebieden in samenhang met zeespiegelstijging zorgt voor een versnelling van verzilting.

Behalve dat klimaatverandering kan leiden tot productieverliezen, heeft het ook effect op andere maatschappelijke opgaven, zoals waterkwaliteit en de emissie van broeikasgassen. Meer hevige neerslag zal leiden tot toename van emissie van nutriënten en gewasbeschermingsmiddelen naar oppervlaktewater door toename van oppervlakkige afspoeling.

Risico is geen probleem

Risico is geen probleem: waar al een probleem is, is een risico er (nog) niet. Daaruit kun je conlcuderen dat je je kunt voorbereiden op de risico’s die klimaatverandering met zich meebrengt. De agrarische ondernemers bevinden zich in een complexe en onzekere omgeving, of zoals risicomanagement het noemt, een VUCA-omgeving (volatility, uncertainty, complexity, and ambiguity). Nodig voor deze steeds sneller veranderende en onvoorspelbare omgeving is een passende mindset. Organisaties moeten wendbaar zijn en meebewegen. Op tijd doorzien en analyseren van belangrijke veranderingen bepaalt de continuïteit en het resultaat.

Risicomanagement is niet moeilijk en zeker geen technisch systeem. Het gaat om gedrag en langere termijn visie.

Uit net afgerond studentenonderzoek blijkt dat nog heel veel mensen denken dat de overheid de lead moet nemen. Wachten op technische oplossingen kan als consequentie hebben dat het risico een probleem wordt. Het begint bij bewustwording. Klimaatverandering gaat niet voorbij. De veranderingen kunnen sneller of langzamer gaan en de effecten meer of ietsje minder, maar je krijgt er als agrarische ondernemer mee te maken. Beter goed voorbereid dan overvallen.

Interessante links

Dit opiniestuk is geschreven door Gerry Kouwenhoven (Hogeschool Inholland) Associate Lector, Research Centre Sustainable Business & Finance, Research Centre Agri, Food & Life Science

Dit is een artikel uit de Akkerbouwkrant. Wil je deze thuis ontvangen? Klik hier.